Fotografia to jeden z najdonioślejszych w skutkach wynalazków XIX wieku. Słowo „fotografia” oznacza rysowanie za pomocą światła. Co warto wiedzieć o historii rzeszowskiej fotografii? Kim był Edward Janusz?
Pierwszy zakład fotograficzny w Rzeszowie pojawił się w roku 1864 przy ul. Sandomierskiej. Otworzył go Józef Zajączkowski. W roku 1886 fotograf przeniósł się prawdopodobnie do Krosna. Rzeszów pozostał bez stałego atelier. Od czasu do czasu pojawiali się fotografowie objazdowi: Henner z Przemyśla, Leo Rosenbach z Wiednia, Józef Eder ze Lwowa i inni. Rzeszowianie lubili się fotografować.
Edward Janusz
Od 1 lipca 1886 roku w podwórzu posesji Gartnerów przy ul. Sandomierskiej 18 (obecna ul. Grunwaldzka), po Zajączkowskim, otwiera swój zakład Edward Janusz.
Edward Janusz urodził się 19 października 1850 roku we Lwowie. Jego ojciec był stolarzem. Po ukończeniu gimnazjum E. Janusz podjął studia na Politechnice Lwowskiej. Po roku nauki musiał zrezygnować ze studiów ze względu na trudną sytuację finansową rodziny. Obrał zawód oficera i wstąpił do armii austriackiej. Spędził tam 10 lat, służąc w konnicy w randze porucznika. Już wtedy zainteresował się fotografią i osiągał bardzo dobre rezultaty. Uwieczniał na szklanych kliszach wydarzenia z życia armii, oraz chętnie portretował ludzi. Choroba serca zmusiła go do odejścia z armii. Od 1880 roku podjął więc pracę w zawodzie fotografa na przedmieściach Lwowa, w Zamarstynowie. Po dwóch latach przeniósł zakład do małego powiatowego miasteczka – Złoczowa. Odznaczał się dużym talentem i pracowitością co gwarantowało mu sporą klientelę i powodzenie. W 1886 roku zachęcony przez znajomego – Edwarda Höffera, weterynarza z Rzeszowa – podejmuje decyzję o kolejnym przeniesieniu zakładu, tym razem do Rzeszowa. Przed otwarciem zakładu Edward Janusz urządził wystawę swoich prac fotograficznych w oknie wystawowym w kamienicy Ferdynanda Schaitra na ul. Sandomierskiej aby sprawdzić czy fotografie jego autorstwa będą się społeczności dużego przecież miasta podobały… Była to pierwsza wystawa fotografii w naszym mieście.
W „Tygodniku rzeszowskim” z 12 czerwca 1886 roku można było przeczytać:
„Pan Edward Janusz, fotograf, przybywa ze Złoczowa do naszego miasta na stałą siedzibę i pracownię swą otwiera z dniem 1 lipca br. W domu Gartnerów przy ul. Sandomierskiej 18. Okazane nam zdjęcia odznaczają się nadzwyczajną czystością, starannością i trafnością dobrego portretu; a uwzględnić należy, że p. Janusz nie ćwiczył w żadnych pracowniach, lecz z dyletantyzmu oddał się zawodowi fotografa, w którym dopiero kilka lat pracuje”.
Zakład prosperował znakomicie dzięki talentowi i dobrej organizacji pracy Edwarda Janusza. Czytamy w pamiętniku syna Fryderyka:
„Fotografia ostatecznie dała możność zaspokojenia potrzeb indywidualnych ogółu; w miarę jej rozpowszechniania wzrasta wyczucie piękna odbiorców… Zakładem pracy była altana fotograficzna, jak na owe czasy nowocześnie rozbudowana: dach szklany i jedna ściana od północy też szklana. Altana była szeroka na około 8 metrów… Znajdował się tam stojak ruchomy z firankami, o kolorach czarnym i popielatym. Wszystkie firanki były przesuwane ręką lub drążkiem. W altanie znajdowało się też kilka większych i mniejszych teł o rozmaitych wzorach. Były tła przedstawiające wnętrza pomieszczeń albo obłoki. W końcu było także tło czarne i białe, ostatnie używano przeważnie do rzucania refleksów celem rozświetlenia ciemnych partii twarzy. Takie to było urządzenie do oświetlania modela… Do altany przylegała poczekalnia. Tak w altanie, jak i w poczekalni oraz szatni znajdowały się rozmaite krzesła, fotele, stoły, stołki, lustra ruchome o rozmaitych stylach, nadto makiety z masy papierowej ilustrujące balustrady, słupki kamienne oraz pniaki drzewa, a nadto sztuczne kwiaty, liście palmowe, trawy, a w końcu i wazy”
26 marca 1888 roku zakład spłonął. Edward Janusz urządził go na nowo w oficynie tej samej posesji, który tam przetrwał długie lata.
W roku 1889 E. Janusz zawarł w Raabs (Austria) związek małżeński z Leopoldyną Krazue i razem osiedli w Rzeszowie. W 1890 roku przyszła na świat ich pierwsza córka – Dorota, a potem Fryderyk, Maria i Helena. Żona Leopoldyna przez kilka lat prowadziła swój własny zakład fotograficzny w Raabs. Wcześniej praktykowała w jednym z wiedeńskich zakładów i uzyskała świadectwo pomocnika fotografa.
Edward Janusz stał się fotografem znanym z doskonałości prac i jako jeden z nielicznych w kraju otrzymał w 1898 roku tytuł „Cesarsko-Królewski Nadworny Fotograf”.
Fotograf zmarł 3 marca 1914 roku. Został pochowany na rzeszowskim cmentarzu na Pobitnem. Zakład fotograficzny prowadziła po jego śmierci wdowa, Leopoldyna z pomocą dzieci.
Zakład Fotograficzny „Edwarda Janusza” funkcjonował nieprzerwanie do 1951 roku jako prywatny. Później został upaństwowiony i działał do lat 70-tych XX wieku jako Punkt Usługowy Nr 1 Rzemieślniczej Spółdzielni Pracy Fotografów im. 22 Lipca w Rzeszowie.
Edward Janusz cieszył się ogólną sympatią i poważaniem Rzeszowian. Był jednym z założycieli Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, które powstało w Czechach w 1862 roku, wkrótce potem w Słowenii, Chorwacji, Serbii, Polsce (w Rzeszowie w 1886 r., pierwszy Prezes – Wiktor Zbyszewski). Była to nowa forma odrodzenia narodowego poprzez wyrabianie tężyzny fizycznej, zdrowia, karności i obowiązkowości. Do wybuchu I wojny światowej liczba członków wynosiła około 260. W 1893 roku po raz pierwszy przyjęto kobiety. W 1908 r. liczba kobiet przekroczyła 50 i zorganizowano oddział żeński. Od 1897 r. zaczęto uprawiać lekkoatletykę, piłkę nożną, wioślarstwo, kolarstwo, turystykę. Edward Janusz wspierał działalność Towarzystwa im. Stanisława Staszica (założone we Lwowie, miało charakter patriotyczny, szerzyło wiedzę na temat historii, kultury i literatury polskiej). Angażował się także w pracach Komitetu Budowy Pomnika Tadeusza Kościuszki. Jego podpis znajduje się na dokumencie erekcyjnym (wśród 22 innych), zamurowanym w fundamentach pomnika.
Nie tylko Janusz…
Pod koniec XIX wieku pojawiają się kolejne zakłady fotograficzne w Rzeszowie, m. in.: Antoniego Inasińskiego (w 1880 roku był pomocnikiem fotografa w zakładzie Zajączkowskiego), Andrzeja Indyckiego (1837-1888 – w latach 80-tych XIX w.), w 1906 roku otwiera zakład S. Spritzer przy ul. 3 maja 3, D. Dreikurs – przy ul. Zamkowej. Powstają również zakłady fotograficzno-artystyczne: „Rembrandt” (B. Bressner, ul. Kościuszki), „Helios” (D. Abrahamowicz, u. 3 Maja), Z. J. Staszczakówny (Plac Farny).
W Rzeszowie pojawiają się również fotoamatorzy: Konstanty Krieg, Kosiński, Andrzej Bujniak – zachowało się około 50 sztuk negatywów szklanych jego autorstwa z lat 1905-1918. W 1997 roku była prezentowana wystawa fotografii z tych negatywów, ukazał się również album „Rzeszów pejzaż dawnego miasta” wydany przez Agencję Reklamową Studio Kolor z Rzeszowa (z inicjatywy Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa).
Początek zorganizowanego ruchu fotograficznego w Rzeszowie miał miejsce w 1952 roku. Powstaje Oddział Polskiego Towarzystwa Fotograficznego w Rzeszowie, który działał do 1958 roku.
W 1965 roku z inicjatywy grupy entuzjastów fotografii zostaje wznowiona zorganizowana działalność. Decyzją Urzędu Spraw Wewnętrznych Wojewódzkiej Rady Narodowej – 27 sierpnia 1965 roku zostaje zarejestrowane Rzeszowskie Towarzystwo Fotograficzne (w latach 80-tych XX wieku działało około 80 podobnych Towarzystw w różnych miastach Polski – należały one do ogólnopolskiej organizacji: Federacji Amatorskich Stowarzyszeń Fotograficznych w Polsce z siedzibą w Warszawie).
Prezesami Rzeszowskiego Towarzystwa Fotograficznego w kolejnych kadencjach byli: Zdzisław Postępski 1965-1967 (jedna kadencja), Jacek Fischer 1967-1972 (dwie kadencje), Tadeusz Budziński 1972-1974 (jedna kadencja), Zdzisław Postępski 1974-1982 (cztery kadencje), Irena Gałuszka 1982-1993 (sześć kadencji), Zdzisław Świeca 1993-1995 (jedna kadencja), Robert Kozdraś 1995 (RzTF zaprzestaje działalności).
Rzeszowskie środowisko fotograficzne w latach 70. I 80. XX wieku miało znaczący wpływ na rozwój polskiej fotografii. Jednakże przełom polityczno-gospodarczy, jaki miał miejsce w latach 90. XX wieku, przyczynił się do kryzysu tzw. instytucji pozarządowych. Na skutek tego rozpadły się prawie wszystkie stowarzyszenia fotograficzne w Polsce. Zamarła działalność statutowa. Ówczesny prezes Rzeszowskiego Towarzystwa Fotograficznego, Irena Gałuszka, podjęła działania zmierzające do utworzenia instytucji kultury – Galerii Fotografii – dotowanej ze środków finansowych budżetu Miasta Rzeszowa. 21 stycznia 1992 roku zostaje powołana Galeria Fotografii Miasta Rzeszowa z siedzibą w lokalu przy ulicy 3 Maja 9 w Rzeszowie, która m. in. podejmuje próbę kontynuacji działań środowiska fotograficznego w Rzeszowie na bazie dorobku i tradycji Rzeszowskiego Towarzystwa Fotograficznego. Zachowując zasadniczy kierunek działania – propagowanie fotografii – Galeria prowadzi równocześnie szeroko rozumianą działalność kulturalną.
Obok wystawiennictwa i prezentowania postaw najwybitniejszych twórców w dziedzinie fotografii, dokumentujemy życie naszego miasta. Tak jak ze zbioru negatywów szklanych Edwarda Janusza czerpiemy wiedzę i odkrywamy Rzeszów z przełomu XIX i XX wieku, tak w Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa są gromadzone negatywy i fotografie, które są wizerunkiem miasta z wieku XX i XXI. Zebrane fotografie i opracowania literackie w dziedzinie fotografii stały się interesującym materiałem naukowym dla środowiska akademickiego, na bazie których powstało już ponad dwadzieścia prac dyplomowych i magisterskich.
