Wigilia Bożego Narodzenia jest jednym z najważniejszych i najbardziej uroczystych dni w polskiej tradycji. To czas, kiedy rodziny zbierają się przy wigilijnym stole, aby wspólnie celebrować święta. Przygotowania do wigilii zaczynają się już na kilka dni przed 24 grudnia. Rodziny sprzątają domy, pieką tradycyjne potrawy i przygotowują ozdoby choinkowe. Wigilia zaczyna się wieczorem 24 grudnia. Tradycyjnie w Polsce w tym dniu obowiązuje post, więc potrawy przygotowywane są bez mięsa. Głównym punktem wieczoru jest uroczysta kolacja wigilijna, która zaczyna się od łamania się opłatkiem i składania sobie życzeń. Potem spożywa się 12 potraw, symbolizujących 12 apostołów, takie jak barszcz, uszka, pierogi z kapustą i grzybami, czy karp w galarecie.
Wigilia to również czas licznych tradycji. Rodziny wspólnie wstępują na wieczorną mszę świętą, a po powrocie do domu rozpalają choinkę. Na wigilijnym stole nie może zabraknąć siana pod obrusem, który symbolizuje ubóstwo Betlejemskiej stajenki. Przy stole zwykle znajduje się też jedno wolne miejsce dla nieoczekiwanego gościa, reprezentującego potrzebującego. Po kolacji rodziny często śpiewają tradycyjne polskie kolędy. To również czas składania sobie życzeń i dzielenia się opłatkiem. Wigilia to moment, gdy rodziny jednoczą się w atmosferze miłości, zrozumienia i wspólnego przeżywania radości z narodzin Jezusa.
Wigilia Bożego Narodzenia w Polsce to nie tylko czas tradycji, ale także głębokiego religijnego przeżywania świąt. To chwila, gdy wartości rodzinne i wspólnotowe nabierają szczególnego znaczenia.
Początki Wigilii sięgają prawdopodobnie obchodów Saturnaliów w starożytnym Rzymie, gdzie rozwijało się chrześcijaństwo. Najstarszym świadectwem obchodów Bożego Narodzenia jest wzmianka w kalendarzu świąt kościelnych z 354 r.. W początkach chrześcijaństwa Boże Narodzenie obchodzono w różnych terminach, ostatecznie nieprzypadkowo wyznaczono datę 25 grudnia jako przeciwwagę dla pogańskich uroczystości solarnych obchodzonych w porze przesilenia zimowego.
W Kościele rzymskokatolickim, starokatolickim jak i u protestantów wigilia Bożego Narodzenia jest obchodzona 24 grudnia, w Kościele greckokatolickim i prawosławnym – 6 stycznia (w związku z posługiwaniem się kalendarzem juliańskim), a w Kościele ormiańskokatolickim – 5 stycznia.
Zgodnie z tradycją w Polsce wieczerza wigilijna rozpoczyna się wraz z „pierwszą gwiazdką na niebie”. Jest to symboliczne nawiązanie do Gwiazdy Betlejemskiej zwiastującej narodziny Jezusa, którą według Biblii na wschodniej stronie nieba ujrzeli Trzej Królowie. Wieczerzę, jak każe obyczaj, rozpoczyna się modlitwą i czytaniem fragmentu Ewangelii Mateusza, Łukasza lub Jana w części dotyczącej narodzin Jezusa. Potem uczestnicy wieczerzy wzajemnie przełamują się opłatkiem, jednocześnie składając sobie życzenia. Na stole przykrytym białym obrusem z wiązką sianka pod spodem ustawia się o jedno nakrycie więcej, niż wynosi liczba zgromadzonych osób. Dodatkowe miejsce przy stole wigilijnym przeznaczone jest dla niezapowiedzianego gościa, a zwyczaj ten upowszechnił się w XIX wieku. Ważnym zwyczajem towarzyszącym wigilii Bożego Narodzenia jest śpiewanie kolęd. Często też pod choinką umieszczane są prezenty, które wedle tradycji przynosić ma gwiazdor, św. Mikołaj, dzieciątko, aniołek lub gwiazdka.
W zależności od regionu i tradycji rodzinnych zestaw wigilijnych potraw jest różny, ale zwyczajowo na wigilijnym stole powinny znaleźć się wszystkie płody ziemi, a potraw powinno być dwanaście. Każdej należy spróbować, co ma zapewnić szczęście przez cały rok. Do najbardziej typowych należą: barszcz z uszkami (wymiennie w niektórych regionach Polski z białym żurem, zupą grzybową, zupą owocową lub zupą rybną), ryby, przyrządzane na różne sposoby, z najbardziej tradycyjnym karpiem smażonym i w galarecie, kapusta z grochem, kapusta z grzybami, pierogi z kapustą, kasza z suszonymi grzybami, fasola z suszonymi śliwami, paszteciki z grzybami, kluski z makiem, cukrem i miodem, makiełki, chałka z kompotem z suszonych owoców, zupa migdałowa czy z tradycji wschodniej kulebiak, gołąbki i kutia. Na Śląsku potrawami wigilijnymi są moczka i makówki. Zgodnie z polskim zwyczajem potrawy wigilijne powinny być postne, czyli bezmięsne i bez użycia tłuszczów zwierzęcych. Post wigilijny jest zwyczajem dość powszechnie przestrzeganym, mimo że w wielu wyznaniach chrześcijańskich nie jest nakazany. Biskupi rzymskokatoliccy zachęcają do zachowania tego zwyczaju „ze względu na wyjątkowy charakter tego dnia w Polsce”.
Wierzenia i przesądy wigilijne
Wigilia świąt Bożego Narodzenia obfituje w przesądy rzekomo posiadające niezwykłą moc, zazwyczaj mające swój początek w dawnych, lokalnych wierzeniach pogańskich. Przesądnie wierzono też, że nieposzanowanie świętego wieczoru może wywołać różne nieszczęścia. Do dzisiaj przestrzega się, aby w czas Wigilii nie kłócić się i okazywać sobie wzajemnie życzliwość. Przetrwał przesąd, że jeśli w wigilijny poranek pierwszym gościem w domu będzie młody chłopiec, przyniesie to szczęśliwy rok. Istnieje też zwyczaj umieszczania grosika w jednym uszku w barszczu – temu kto na niego trafi będzie przypisywało szczęście w nadchodzącym roku. Wszelkie zranienia oraz choroby w czasie świąt odbierano jako zapowiedź kłopotów ze zdrowiem. Istnieje tradycja aby spróbować każdej z dwunastu wigilijnych potraw po to aby nie zabrakło jej w następnym roku. Niektórzy pozostawiają w portfelu łuski karpia „na szczęście”. Jeden z przesądów wigilijnych głosi, że w noc wigilijną można usłyszeć zwierzęta mówiące ludzkim głosem.
